Droomland, het nieuwe opbouwwerk met participatie als perspectief
Een democratie die zichzelf voortdurend aanpast aan voorbijtrekkende ontwikkelingen krijgt te maken met het dilemma van moeten besturen van het onbestuurbare. Dit dilemma kan slechts worden opgelost als beleidsmakers weten wanneer ze nodig zijn en wanneer ze weg moeten blijven.
Tijden van crisis
Hoe functioneert de democratie in de huidige crisistijd? Dan gaat het niet alleen om de economische crisis. Belangrijker is de maatschappelijk crisis die steeds zichtbaarder wordt. Denk aan de nadelige effecten van de globalisering, de afbraak van voorzieningen, de schaalvergroting, de bestuurlijke zelfverheerlijking, het grote graaien, het individualisme, het cultiveren van tegenstellingen tussen groepen in de maatschappij, geweld in de openbare ruimte, het rennen van sensatie naar sensatie, de boodschappen van bezuinigen en nog eens bezuinigen, welvaartsziekten, prestatie-eisen, het leggen van de verantwoordelijkheid bij anderen, enzovoort. Is de democratie sterk en flexibel genoeg om dit soort verschijnselen goed te kanaliseren, of verliest het de grip? Is het fundament van onze samenleving nog wel sterk genoeg voor een democratisch functioneren? Wat moet de rol van politici hier in zijn?
Van crisis naar kans
Intussen zijn veel mensen de politieke kopstukken met hun loze beloften en populistische uitspraken beu. Door politici wordt er van alles geroepen, maar er gloort vooralsnog geen perspectief. Het lijkt alsof de politiek steeds meer wordt geregeerd door de waan van de dag. Wat is eigenlijk de echte agenda van de verschillende politieke partijen? Wat bedoelen politieke leiders met mooie leuzen, zoals “we moeten er met z’n allen de schouders onder zetten”, “we moeten investeren in plaats van bezuinigen”, “we moeten de pijn eerlijk verdelen”? De politieke arena krijgt het karakter van een plek waar men alleen nog tegen elkaar vecht, elkaar de loef probeert af te steken, zo nodig emotionele chantage pleegt, om het eigen gelijk aan te dikken. Dit werkt contraproductief, en kost veel nutteloze energie, die beter ingezet kan worden voor constructieve acties.
Denk daarbij aan de actie van minister Dijsselbloem om draagvlak te vinden voor bezuinigingsplannen bij de oppositie. Misschien had dat iets aandoenlijks maar ook iets krachtigs, het straalde uit dat we samen verantwoordelijk zijn. Het laat zien dat crisis om verbinding vraagt en om het zoeken naar onconventionele oplossingen.
Signalen van een positieve invalshoek bij het aanpakken van crisissen zijn vaker te vinden in de kleine wereld, in onze directe omgeving. In de kleine wereld vinden we genoeg voorbeelden van samenwerken aan samenleven, en de voorbeelden schetsen nog altijd een vitale samenleving.
De Haagse politiek kan hier nog van leren.
Het perspectief wordt pas zichtbaar als we samen zin kunnen geven aan ons bestaan, als we beseffen dat we het met elkaar moeten rooien. Als we van elkaar accepteren dat niet alles perfect kan zijn en niet hoeft te zijn. Daarom spreken we van samen werken aan samenleven: we moeten met elkaar actief constructief optrekken. Dat geeft uiteindelijk een voldoening die het materieel gewin kan overstijgen. Ook in het delen van verlies kunnen we zin en betrokkenheid vinden. De politici kunnen de vitale samenleving ondersteunen door ruimte te geven, te laten groeien, het aandurven om zich niet overal in te mengen. Voor een aantal beleidsbepalende personen zal dat een oefening in nederigheid betekenen. Zij moeten zich herbezinnen op de dienende taak die politici en maatschappelijke kopstukken van oorsprong hebben. Dat betekent dat men veel meer voorwaardenscheppend dan handhavend moet optreden, dat men mensen moet leren om hun eigen problemen, voor zover beheersbaar, op te lossen. Dat zal aanvankelijk gepaard gaan met weerstand, maar ook hier geldt: de aanhouder wint.
Voorwaardenscheppend bezig zijn, wat betekent dat? In de huidige samenleving worden te vaak structuren opgelegd die hun doel voorbij schieten. Tegelijkertijd is op een aantal terreinen waar structuur nodig of wenselijk is, de marktwerking bijna heilig verklaard. Denk maar aan het openbaar vervoer of de zorg. Hier zou de overheid regulerend moeten optreden. Anderzijds vernieuwt de maatschappij. De sociale media bieden kansen en uitdagingen. Via deze media kunnen mensen worden opgeroepen zich in te zetten in hun nabije omgeving. Dat gebeurt op grote schaal, in de wijk, bij de voetbalvereniging, op scholen, in de zorg. Een adequate overheid signaleert deze ontwikkeling niet alleen, maar faciliteert, en vult waar nodig hiaten op. Een proactieve gemeenteraad stuurt aan de voorkant, door in samenspraak kaders vast te stellen, die overigens niet knellend moeten zijn. De raad stuurt ook aan de achterkant door te toetsen hoe de kaders hebben gefunctioneerd, en wat er kan worden aangepast. Niet om te veroordelen, maar om te leren en te verbeteren.
Geef decentralisatie een kans
Neoliberale bestuurders in de publieke sector hebben te vaak gehandeld als aandeelhouders die elk jaar een hoger winstpercentage eisen. Dan gaat het eenzijdig om financieel profijt. Maar winst in het samenleven is veel belangrijker: leveren bestuurlijke besluiten positief actieve burgers op, die voor lastenverlichting op maatschappelijk vlak zorgen? Als het sociale weefsel in de samenleving wordt verstevigd dan levert dat besparing op in procedures en bureaucratie. En omdat het leven leuker wordt, ook besparing van zorgkosten. Dit speelt zich af in de kleine wereld. Door de decentralisatie van de jeugdzorg, de overheveling van de extramurale begeleiding en dagbesteding, de Wmo en de invoering van de Participatiewet krijgen gemeenten zeggenschap over de hele sociale sector. Hier liggen dus kansen. Als decentralisatie plaatsvindt in de juiste context, in de directe leefwereld van de burgers, dan kan dat gemeenten stimuleren om vaker een beroep te doen op de eigen kracht van mensen. Zo kunnen gemeenten uitkeringsgerechtigden inzetten als vrijwilliger voor voorzieningen vanuit de Wmo, waardoor zij iets voor anderen betekenen en een tegenprestatie voor hun uitkering leveren. In het kader van integratie van allochtonen kan worden gestimuleerd tot ontmoeting van culturen en religie. Jeugdzorg wordt werken met onze jeugd aan hun toekomstdroom. Kwetsbaren kunnen worden ingezet op de arbeidsmarkt, in bedrijven en in het publieke domein. Dat levert nu nog onontgonnen sociale en materiële opbrengsten. Denk aan de sportclub die jongeren met een verstandelijke beperking mee laat spelen. Ouderen kunnen zich voor de maatschappij in blijven zetten, ook als het fysiek allemaal minder wordt. Ze kunnen deel uit blijven maken van het kerngezin en het leven van de gezinsleden meerwaarde en historische verankering geven.
De maatschappelijke crisis biedt mogelijkheden om de zaken weer in balans te brengen, om bakens te verzetten, om mensen weer verantwoordelijkheid te geven in hun eigen leefomgeving. Gemeenten kunnen hieraan bijdragen door het opzetten van een faciliterend loket en het organiseren van maatschappelijke betrokkenheid. Het gaat er daarbij om dat je als gemeente iets wil losmaken. In een gemeente als Oirschot of op de Utrechtse Heuvelrug zijn geen ambtenaren nodig die zich beroepen op regels en procedures. Ambtenaren moeten mensen activeren, de samenleving in beweging brengen vanuit een inhoudelijke professionele deskundigheid en wil tot communicatie. Vaak hebben we het over burgerparticipatie, maar hier gaat het in feite om evenwaardige overheidsparticipatie. Niet van bovenaf, maar als gelijke partij. Dat stimuleert tot actief burgerschap. Dat is geen garantie voor succes, maar het kan wel werken bij de concrete aanpak van sociale vraagstukken. Er is dan voldoende bewegingsvrijheid voor burgers in overleg met een betrokken ondersteunende gemeente. De gemeente houdt gepaste afstand maar geeft aandacht en waardering aan burgers die optreden als trekker, bouwer of verbinder in het dorp of in de buurt. Ook op decentraal niveau geldt dat de makt moet doen waar de markt goed in is, en de overheid moet doen wat het algemeen belang dient. Dat laatste betekent dat niemand in de belangenafweging wordt overgeslagen. Een terugtredende overheid is niet hetzelfde als meer markt, maar biedt de ruimte voor actieve burgerparticipatie. Daar hoort ook eigen verantwoordelijkheid van burgers bij, met rechten en plichten.
Betrekken van burgers
Evelien Tonkens meent dat eigen verantwoordelijkheid van burgers in Nederland is opgezet vanuit een negatieve insteek: mensen hebben de plicht om meer eigen verantwoordelijkheid te nemen. De positieve opbrengsten van eigen verantwoordelijkheid moeten, zoals in Engeland, meer centraal komen staan. Betrekken van burgers is geen overdracht van macht aan burgers maar wel een uitnodiging tot nemen van verantwoordelijkheid. Eigen verantwoordelijkheid speelt zich af in de relatie tussen mogelijkheden, behoeften, knelpunten en beperkingen. Het gaat er om dat mensen worden geholpen om weer grip te krijgen op de complexe samenleving, maar ook dat ze leren het eigen belang te relateren aan grotere verbanden waar we deel van uitmaken. De voorbeeldfunctie van maatschappelijke sleutelfiguren is daarbij essentieel. Met goed voorleven kan het menselijk bestaan nieuwe betekenis krijgen: het gaat niet om zoveel mogelijk materiële rijkdom te verzamelen, maar om de rijkdom van de geest te ontplooien in ontmoeting met elkaar.
Voorleven hoe doe je dat?
Voor het goed voorleven is een aantal vuistregels van belang:
• Je moet het maatschappelijk perspectief zien en van daaruit durven en kunnen veranderen
• Er moet beter gebruik worden gemaakt van de deskundigheid van burgers en professionals
• Laat je gedrag leiden door zorg voor elkaar door materiële en sociale duurzaamheid
• Besteed in plannenmakerij zorgvuldig en vroegtijdig aandacht aan het maatschappelijk proces
• Creëer ruimte voor persoonlijke en maatschappelijke groei, ook om fouten te maken
• Neem besluiten als resultaat van creatieve confrontatie
• Werk vanuit kracht in plaats van macht.
De samenleving heeft de potentie om vraagstukken op te lossen en de overheid heeft de middelen om daar een bijdrage aan te leveren. Beleidsmedewerkers handelen in de geest van de maatschappelijke vragen en ondersteunen de burgers in constructieve en soms confronterende dialoog..De gemeenteraad toetst ontwikkelingen en problemen aan het maatschappelijke krachtenveld en besluit in wijsheid.
Voorleven in maatschappelijk perspectief van betrokkenheid en verantwoordelijk samenleven
De essenties van een nieuwe maatschappij kunnen het best worden beschreven aan de hand van tegenpolen van maatschappelijk functioneren:
- groei en mogelijkheden bieden versus controleren en straffen
- organiseren versus organisatiekaders
- dienstbaar leiderschap versus zelfverrijkende machtswellust
- professionele betrokkenheid versus bureaucratie
- verantwoordelijkheid nemen versus procedures volgen
- kwetsbaar kunnen opstellen versus jezelf indekken
- positieve kracht in mediaboodschappen versus stemmingmakende verhalen
Beleidsmakers moeten de samenlevingsinitiatieven in de kleine wereld benutten. Denk aan voorbeelden zoals de afspraak om bij de voetbalclub goede omgangsvormen te gebruiken, tafeltje dek je van de Zonnebloem, voorleesmoeders, studiemaatjes, musical van de locale vereniging, de buurtbarbecue, het dorpscafé, de carnavalsoptocht, vrijwillige thuiszorg, dress for success. Zo zijn er honderden voorbeelden van maatschappelijke betrokkenheid die duizenden kansen bieden om de regie weer terug te brengen waar deze in de samenleving thuis hoort. Mensen zetten zich in voor de gemeenschap en dat biedt persoonlijke groei, geeft zin en het stimuleert velen tot meer.
Het nabij organiseren van samenleven geeft door goed voorbeeldgedrag ook een aanzet tot goede veranderingen in de grote wereld; aan de slag, samen sterk, overbruggen van verschillen in opvattingen, cultuur of religie. Participatie vraagt om positieve energie, om een luisterend oor, om een dienende rol van politici en beleidsambtenaren, om een constructieve instelling over ieders bijdrage aan het samenleven.
Willem Vermeulen psycholoog
Raf Daenen fractievoorzitter PvdA oirschot
Beiden auteur van boek "perspectief van maatschappij in crisis" Boomlemma 2012
Geen opmerkingen:
Een reactie posten