Op dit moment pijnigen wereldleiders hun hersens over de economische crisis. Ze vragen zich af welke ingrepen ze moeten verrichten om de economische orde te herstellen en de financiële markt niet verder in te laten zakken. De speelruimte van de leiders is beperkt; de bedrijven willen niet financieel worden belast, en de burgers willen hun materiële verworvenheden niet inleveren. We zijn gevangen in een marktsysteem dat organisaties en mensen aanzet tot reactief gedrag, om zoveel mogelijk winst uit situaties te halen of in elk geval zo weinig mogelijk concessies te doen.
Er is een opvallende parallel tussen de straatratten die in Londen op grote schaal aan het plunderen zijn geslagen, en de beursspeculanten die enkel hun financieel belang voor ogen hebben. Beide reageren impulsief en destructief. Waarom? We zien frustratie, gokgedrag, irrealistische zelfbeelden of zelfverheerlijking, onbereikbare fantasieën, of de wens iemand te zijn tegen wie wordt opgekeken.
Er zijn ook verschillend tussen de straatrellen en de beursspeculanten. De straatrellen worden door vrijwel iedereen afgekeurd, en repressief optreden wordt noodzakelijk gevonden. Relschoppers en vernielers worden opgepakt. Maar de beursspeculanten kunnen hun gang gaan. Het gokken op de beurs met al haar gevolgen wordt als noodzakelijk element van een markteconomie gezien. Speculanten worden niet opgepakt, maar als poortwachters van onze samenleving beschouwd: zij bepalen de randvoorwaarden voor de maatschappelijke mogelijkheden.
Hoe scheppen we een beter perspectief voor zowel de straat als de markt? Voor beide groepen geldt dat samenlevingsgedrag in de plaats moet komen van individualistisch impulsief gedrag: aanvallen of vluchten.
Het perspectief vraagt om een andere benadering, in gezin, school, vereniging, media, instituties. Te vaak wordt het eigenbelang of het belang van de groep waarmee men zich het meest identificeert als norm gezien. Er moet een mentale omslag worden gemaakt, om het samenlevingsbelang voorop te stellen. Dat vereist een pedagogisch reveil, niet om met een geheven vinger te wijzen op alle normen en waarden, maar om het plezier en de meeropbrengst van samen leven en samen werken in breed verband te laten ervaren. Een bundeling van mensen met een pedagogische taak of instelling is hiervoor voorwaarde. Het kunnen en durven aanspreken op asociaal gedrag en vertonen van voorbeeld gedrag op de beurs of op straat moet weer gewoon worden.
Willem Vermeulen Tilburg psycholoog
Raf Daenen Westelbeers docent M&O Socialestudies
